Bu bölümde psikoaktif maddelerin beyin ile olan ilişkisinden bahsedilecek. Ayrıca psikoaktif madde kullanım ve bağımlılık gelişim süreçlerine dair çeşitli kavramlardan bahsedilecektir.
Araştırmalar bağımlılığın normal şartlar altında ödüle bağlı öğrenmeye hizmet eden nöral süreçlerin patolojik olarak ele geçirilmesi olduğunu düşündürmektedir. Kalıcı kompülsif madde kullanımının ana kaynağının; orta beyindeki dopamin nöronlarından veri alan (ventral ve dorsal striatum ile prefrontal korteks de dâhil olmak üzere) çeşitli ön beyin devrelerinde uzun süreli ilişkili anılar yaratılmasına sebep olan moleküler ve hücresel mekanizmalar olduğu düşünülmektedir.
Madde bağımlılığının gelişiminde özellikle mezolimbik sisteminin rolü üzerinde durulmaktadır. İnsanlar tarafından kötüye kullanılan maddelerin hemen hepsinin ortak özelliği mezolimbik dopamin sisteminin önemli bir nöroanatomik oluşumu olan nükleus akkumbenste seçici olarak dopamin salıverilmesini arttırmaktadır.
Dopamin, bağımlılığın başlangıcı ve akut ödül alımında çok önemli olsa da, son evre bağımlılıkların ana sebebi ön singulattaki hücresel adaptasyonlar ve beynin ödül merkezindeki orbitofrontal glutamaterjik yansımalar olduğu düşünülmektedir. Uyarıcı aktarımındaki patofizyolojik esneklik prefrontal korteksin biyolojik ödüllere tepki verebilme ve ilaç arama davranışını kontrol edebilme kabiliyetini sekteye uğratmaktadır. Pekiştirece duyarlı merkezin prefrontal glutamaterjik inervasyonundaki (sinir donatısındaki) hücresel adaptasyonlar; bağımlılarda doğal ödüllerin değerini azaltarak, bilişsel kontrolü (seçim gücünü) sekteye uğratarak ve madde ile ilgili uyarıcılara karşılık veren glutamaterjik dürtüyü artırarak madde arama davranışının kompülsif (zorlanımcı) niteliğini güçlendirmektedir.
Ventral Tegmantal Alan (VTA) ve Nukleus Akkumbens (Nac) tüm psikoaktif maddelerin ödül sisteminde etkili olduğu bilinmektedir. Madde kullanım bozukluğuyla yenilik arama arasında bir ilişki vardır ve bu ilişkide mesolimbik dopaminerjik yolakların etkisini gösteren çalışmalar bulunmaktadır. Nörogörüntüleme ve nöropsikolojik değerlendirme yöntemleriyle psikoaktif madde bağımlılığı ile ödül sistemi düzensizliğinin incelendiği araştırma sonucunda bağımlıların davranış inhibisyonunda (anterior singulat ve orbifrontal korteks bölgelerinde) düzensizlik saptanmıştır. Tüm bu düzeneklerin motivasyon, ödül arama davranışı ve bununla ilişkili olan madde kullanım bozukluğunun belirleyicisi olduğu düşünülmektedir.
